Чингис Хаанай наадан
Шагай наадан ЮНЕСКО-гой шиидхэбэреэр соелой нөөсэ баялиг гэжэ тоологдодог. Энэ хадаа юрын зугаасуулга бэшэ, харин буряад арадай соелой тон шухала нэгэ зүйлэ болоно юм.
Энэ наадан хайшан гээд бии болооб, тодорхойгоор мэдэгдэнэгүй. «Шагай» гэжэ үгэ түрүүшэнхие 13-хи зуун жэлэй «Монголой нюуса тобшо» гэһэн зохеол соо хэрэглэгдэнэ. Нэгэ таһаг соонь монгол үхибүүдэй яһаар наадаһан тухайнь хөөрэгдэнэ.
«Тэмүджин (Чингис Хаан) Джамуха хоер Хорхон голой хажууда һууба. Үнинэй нүхэсэжэ ябаһанаа дурсана.
Анда ахаанууд болохобди гэжэ түрүүшэнхиеэ Тэмүджинэй 11-тэйдэнь амлаа юм.
Джамуха тиихэдэ ан гүрөөһэнэй яһа бэлэглэһэн байгаа.
Тэмүджин урдаһаань туулган шагай барюулаа. Теэд лэ тэрэ хоер Онон голой эрьеэд наадажа һууһан юм».
Анда ахаанууд болохобди гэжэ түрүүшэнхиеэ Тэмүджинэй 11-тэйдэнь амлаа юм.
Джамуха тиихэдэ ан гүрөөһэнэй яһа бэлэглэһэн байгаа.
Тэмүджин урдаһаань туулган шагай барюулаа. Теэд лэ тэрэ хоер Онон голой эрьеэд наадажа һууһан юм».
Табан эрдэни
Шагай наадан харин 13-дэхи зуун жэлһээ түрүүн бии болоһон гэжэ түүхэшэд бодоно. Энэ наадан гансал ажамидаралай, баялигай удхата бэшэ, харин 5 хушуу малтай холбоотой болоно. Хонин, ямаан, үхэр, морин, тэмээн – эдэ амитадые.
Шагай соо эдэ бүхы амитадай яһанууд оролсодог, харин эгээл мэдээжэнь хониной шагайнууд болоно.
Холо харгыда ябахын урда заабол шагай барюулдаг байгаа. Бэлэглэхэдээ, хониной талаарань үгэхэ еһотой.
Тиихэдэ бэлэг абаһан хүн амжалтатай ябаха гэжэ этигэдэг һэн. Уялга дээрэ суглуулаад, жаахан үхибүүдэй наадамхай болодогшье байгаа.
Энэ наадан үхибүүдые тооложо, хурдан бодожо, һанажа абахыень һургана. Харин хажуудань нүхэсэжэ һурана, бэе бэеэ хүндэлнэ.
Шагай соо эдэ бүхы амитадай яһанууд оролсодог, харин эгээл мэдээжэнь хониной шагайнууд болоно.
Холо харгыда ябахын урда заабол шагай барюулдаг байгаа. Бэлэглэхэдээ, хониной талаарань үгэхэ еһотой.
Тиихэдэ бэлэг абаһан хүн амжалтатай ябаха гэжэ этигэдэг һэн. Уялга дээрэ суглуулаад, жаахан үхибүүдэй наадамхай болодогшье байгаа.
Энэ наадан үхибүүдые тооложо, хурдан бодожо, һанажа абахыень һургана. Харин хажуудань нүхэсэжэ һурана, бэе бэеэ хүндэлнэ.
Шагайнуудые онсо туулмаг соо хадалгадаг, элдэб үнгэнүүдээр будадаг.
Һонгинын хальһа гү али шэнэһэнэй холтоһо бусалгажа улаан, боро, шара үнгэтэй болодог байгаа.
Һонгинын хальһа гү али шэнэһэнэй холтоһо бусалгажа улаан, боро, шара үнгэтэй болодог байгаа.
Нааданай дүримүүд
Шгайнай талануудань өөрын удхатай - Хонин, ямаан, үхэр, морин, тэмээн.
ХОНИН
ЯМААН
МОРИН
ҮХЭР
ТЭМЭЭН
Шагай наадые ганса гансаараашье наадажа болоно, бүлгэмөөрөөшье хубаарха арга бии. Мүнөө дээрэ 20 гаран элдэбын түрэлтэй. Буряадай аймаг бүхэндэ тусхай дүримүүд, бэе бэеэ тон илгаатай байдаг. Тиимэһээ наадахынгаа урда, хүүгэд дүримүүдээ хэлэлсэхэ ёһотой.
Няhалалга
Наадан жээрэб таталгаһаа эхилдэг.
Хониной шагай хэндэ эгээл олоор тутанаб, тэрэ хүн түрүүн наадажа эхилнэ.
Һүүлээрнь наадагшад адлихан тоотой яһануудые шэрээ дээрэ шэдэнэ, харин ойро ойро бэшэ, үргэнөөр унаха еһотой яһанууд.
Дунда хургаараа наадагшад шагайнуудаа адлихан руунь няһална: ямаагаараа ямаан руу тутаха еһотой.
Хониной шагай хэндэ эгээл олоор тутанаб, тэрэ хүн түрүүн наадажа эхилнэ.
Һүүлээрнь наадагшад адлихан тоотой яһануудые шэрээ дээрэ шэдэнэ, харин ойро ойро бэшэ, үргэнөөр унаха еһотой яһанууд.
Дунда хургаараа наадагшад шагайнуудаа адлихан руунь няһална: ямаагаараа ямаан руу тутаха еһотой.
Няһалхадаа, бусад амитадые дайраха еһогүй.
Саашанхи яһаниинь баһал хажуудахи шагайнуудаа дайраха еһогүй.
Амжалтатайгаар тутабал, али нэгэ яһыень бэедээ наадагшань абана. Харин абахадаа, сохиһон гараараа бэшэ, нүгөө гараараа абаха еһотой юм.
Тиимэ маягаар бүхы яһануудые абаагүй һаань, наадан ябажал байха. Алдахадань, нүгөө хүүгэд наадажа эхилнэ.
Саашанхи яһаниинь баһал хажуудахи шагайнуудаа дайраха еһогүй.
Амжалтатайгаар тутабал, али нэгэ яһыень бэедээ наадагшань абана. Харин абахадаа, сохиһон гараараа бэшэ, нүгөө гараараа абаха еһотой юм.
Тиимэ маягаар бүхы яһануудые абаагүй һаань, наадан ябажал байха. Алдахадань, нүгөө хүүгэд наадажа эхилнэ.
Һүүлшын 3 шагай үлэхэдэнь, хоердохи түбшэн эхилнэ. Наадажа байһан хүниинь тэрэ 3 яһаяа абаад, шэнээр шэдэнэ.
Гурбуулаа нэгэ адлиханаар унааһаань, эгээ хурдаар шүүрэжэ абаһан хүн бэедээ яһаяа абажа гарана. Хоер адлихан байгаа һаань, наадагша тэдэниие няһална.
Шадаа һаань, наадан дүүрээ. Үгы һаань, шагайнууд удаадахи хүүндэнь тутана. Эгээл олон шагайтай хүниинь илагша боложо гарана.
Гурбуулаа нэгэ адлиханаар унааһаань, эгээ хурдаар шүүрэжэ абаһан хүн бэедээ яһаяа абажа гарана. Хоер адлихан байгаа һаань, наадагша тэдэниие няһална.
Шадаа һаань, наадан дүүрээ. Үгы һаань, шагайнууд удаадахи хүүндэнь тутана. Эгээл олон шагайтай хүниинь илагша боложо гарана.
«Мори урилдаан»
Энэ нааданай дүримөөр яһануудай тооһоо наадагшадай тоо бүридэнэ.
Нэн түрүүүн 10 бахананануудые зохеохо хэрэгтэй.
Теэд наадагшад нэгэ нэгэ моридые абана, 10 бахананануудай хажуудань табина.
Нэн түрүүүн 10 бахананануудые зохеохо хэрэгтэй.
Теэд наадагшад нэгэ нэгэ моридые абана, 10 бахананануудай хажуудань табина.
Удаань, 3 шагайнуудые шэдэжэ эхилнэ.
Нэгэ морин тутааһаань, шэдэһэн хүниинь 1 баханаар урагшаа болоно.
Хоер байгаа һаань, гурбадахиин хажууда, гурбан – дүрбэдэхиин гээд лэ.
Морин шагайгаар нэгэшье яһан буугаагүй һаань, өөрэйн мориниинь байрадаал байна.
Нэгэ морин тутааһаань, шэдэһэн хүниинь 1 баханаар урагшаа болоно.
Хоер байгаа һаань, гурбадахиин хажууда, гурбан – дүрбэдэхиин гээд лэ.
Морин шагайгаар нэгэшье яһан буугаагүй һаань, өөрэйн мориниинь байрадаал байна.
Тиигээд лэ 10 баханануудые гаратар лэ, наадан ябажал байха.
12 баханатай, 5 шагайтай наадан гэжэ баһа байдаг.
12 баханатай, 5 шагайтай наадан гэжэ баһа байдаг.
«Манай эсэгэнүүдэй наадан» гэжэ түсэл sport-rb.ru гэжэ сайтай ударидалга доро Буряадай Спортын болон залуушуулай хэрэгүүдэй яаманай туһаламжаар бүтээгдэһэн. Бидэ «шагай наадан», «бүхэ барилдаан», «һур харбалга», «hээр шаалган» - иимэ заншалта наадануудтай тани танилсуулхабди.
Sport-rb.ru порталай мэдээсэл хойноһоо манай интернет хаягууд дээрэ хараарайгты
